Anadoluda kurulan ilk Türk beylikleri

Türk Beylikleri ve Anadolu’nun Türkleşmesi (1080–1293)

Giriş

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi, Türk tarihinin en önemli dönüm noktalarından biridir. Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın Bizans’ı mağlup etmesiyle birlikte Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı. Bu zaferin ardından Anadolu’ya yoğun Türk göçleri başladı. Selçuklu komutanları ve boy beyleri, ele geçirdikleri topraklarda kendi adlarına küçük devletler kurmaya başladılar. Bu devletlere beylik denildi.

Her beylik Anadolu’nun farklı bir bölgesinde etkin oldu. Kimisi Bizans’a ve Haçlılara karşı savaştı, kimisi bilim ve kültür hayatına katkı sağladı, kimisi de mimari eserler bırakarak gelecek kuşaklara iz bıraktı. İşte bu beyliklerin ayrıntılı özellikleri:

1)Çaka Beyliği (1081–1092)

Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliği olarak kabul edilir. Merkezi İzmir’dir. Çaka Bey aslında Bizans’a esir düşmüş, ancak daha sonra kurtularak kendi beylik hareketini başlatmıştır.

Onun en önemli özelliği, Türk denizciliğinin temellerini atmış olmasıdır. Çaka Bey, 40 parçalık bir donanma kurarak Ege Denizi’nde Bizans’a karşı büyük başarılar kazandı. Hatta İstanbul’u kuşatma planları bile yaptı.

Kısa sürede Bizans’ı ve Latinleri zor durumda bıraksa da, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan ile arası açıldığı için destek bulamadı. 1092’de Bizans entrikaları sonucunda hayatını kaybetti. Ama Anadolu’daki ilk donanmayı kurması ve Türklerin deniz gücünü göstermesi, onu tarihimizde çok özel bir yere koymuştur.
Kısa süreli olduğu için eser yoktur.

2)Danişmentliler (1080–1178)

Kurucusu Danişment Gazi’dir. Merkezi Sivas olmakla birlikte Kayseri, Tokat ve Amasya gibi şehirlerde de güçlüydüler.

Danişmentliler, askeri başarılarıyla ön plana çıktı. Bizans’a karşı pek çok zafer kazandılar. Ayrıca Haçlı Seferleri sırasında da önemli bir rol oynadılar. Haçlılara karşı direnen ilk Anadolu Türk beyliklerinden biri oldular.

Ama sadece savaşçı değillerdi. Onlar aynı zamanda ilme ve kültüre önem verdiler. Medreseler kurdular, alimleri himaye ettiler. Bu sayede Anadolu’da ilk bilim ve kültür faaliyetleri Danişmentliler döneminde gelişmeye başladı. Anadolu’nun ortasında Türk-İslam kültürünü güçlendiren en önemli beyliklerden biri oldular.
Kalan eserler: Kayseri Ulu Cami

Niksar Ulu Camii 

3)Mengücekliler (1080–1228)

Erzincan, Kemah ve Divriği çevresinde kurulmuştur. Askeri açıdan Danişmentliler kadar güçlü değillerdi, fakat kültürel ve sanatsal açıdan iz bırakmışlardır.

En büyük eserleri Divriği Ulu Camii ve Darüşşifasıdır. Bu eser, mimarisi ve taş işçiliğiyle tüm dünyanın hayranlığını kazanmıştır. Bugün UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer almaktadır.

Mengücekliler, Anadolu’da sanatın ve mimarinin gelişmesine büyük katkı sağladılar. Onlar sayesinde Anadolu’da taş işçiliği zirveye ulaştı. Küçük bir beylik olmalarına rağmen kültür ve sanat açısından izleri günümüze kadar ulaşmıştır.

Kalan Eserler: Sivas Divriği Ulu Cami 

Divriği Kalesi

4)Saltuklular (1072–1202)

Merkezi Erzurum olan Saltuklular, Anadolu’nun doğusunda önemli bir güçtü. Bizans’a ve özellikle Gürcülere karşı savaşarak bölgenin Türkleşmesini sağladılar.

Saltuklular döneminde Erzurum önemli bir Türk-İslam şehri haline geldi. Birçok cami, türbe ve kale inşa edildi. Mama Hatun Türbesi, Tepsi Minare ve Kale Camii onların bıraktığı değerli eserlerdir.

Saltuklular, doğu sınırlarımızın güvenliği açısından çok kritik bir rol oynadılar. Aynı zamanda kültür ve mimariye yaptıkları katkılarla Anadolu’nun İslam kimliğinin pekişmesine yardımcı oldular.

Kalan Eserler: Mama Hatun Türbesi

Tepsi Minare

Kale Camii

5)Artuklular (1102–1231)

Artuk Bey’in oğulları tarafından kurulmuş, Diyarbakır, Mardin ve Hasankeyf çevresinde hüküm sürmüşlerdir. Üç ayrı kol halinde yaşamışlardır: Mardin Artukluları, Harput Artukluları ve Hasankeyf Artukluları.

Artuklular, sadece askeri değil, özellikle sanat ve mimari alanında çok güçlüydüler. Köprüler, medreseler, camiler yaptırdılar. Mardin’deki taş işçiliği ve Hasankeyf’teki eserler onların döneminden kalmadır. Ayrıca bilim adamlarını ve sanatçıları desteklediler.

Özellikle Mardin’deki tarihi doku, Artukluların kültürel mirasının en somut örneklerindendir. Onlar sayesinde Güneydoğu Anadolu, hem siyasi hem de kültürel olarak çok gelişti.

Kalan Eserler: Malabadi Köprüsü

Koçhisar Ulu Cami

Türkiye Selçuklu Devleti (1077–1308)

Anadolu’daki en güçlü Türk devleti Türkiye Selçukluları’dır. Başkentleri önce İznik, daha sonra Konya olmuştur. I. Kılıç Arslan, I. Mesud ve I. Alaaddin Keykubat gibi önemli sultanlar devletin sınırlarını genişletmiş, Anadolu’ya huzur ve düzen getirmiştir.

Selçukluların en büyük başarılarından biri Anadolu’da siyasi birliği sağlamalarıdır. Beyliklerin bir kısmını kendi topraklarına kattılar, bir kısmını ise kendilerine bağlı hale getirdiler.

Ekonomik olarak da çok güçlüydüler. Kervansaraylar inşa ederek ticaret yollarını güven altına aldılar. Böylece Anadolu, Doğu ile Batı arasında ticaretin merkezlerinden biri haline geldi. Ayrıca sanat ve mimariye de büyük katkı sağladılar. Konya’daki Alaaddin Camii ve Sivas’taki Gök Medrese bu dönemin önemli eserlerindendir.

Türkiye Selçukluları sayesinde Anadolu sadece Türkleşmedi, aynı zamanda “Türkiye” adıyla anılmaya başladı. Bu, bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin o dönemde atıldığını gösterir.

Kalan Eserler: Alaaddin Camii

Gök Medrese